Il concerto degli angeli di El Greco

El Greco (Dominikos Theotokopoulos), 1541-1614 
Il concerto degli angeli, ca. 1608-1614

Questo dipinto, originale e «moderno», fa parte della volta celeste di un’Annunciazione, che attualmente si trova nella collezione di una banca a Madrid. Questa è una delle ultime, se non proprio l’ultima opera dipinta da El Greco, poco prima di morire a Toledo nel 1614.

L’opera è incompleta e ci insegna molte cose sulla tecnica del pittore. Possiamo notare che gli angeli non hanno le ali. Si tratta dei componenti di un’orchestra celeste che suona strumenti contemporanei, come quelli che aveva visto il pittore quando viveva a Venezia. Gli strumenti del quadro sono una spinetta (un tipo di pianoforte), un’arpa, un flauto e una viola da gamba. Il secondo angelo regge il libro con le note e dà il ritmo cantando. Osservate come sono esatti i gesti dei musicisti.

Le figure sono dipinte con pennellate veloci, mentre i movimenti e gli abiti degli angeli svolazzano, il che li fa somigliare a delle fiamme vorticose. Notate i colori iridescenti che utilizza l’artista: l’arancione nel rosso e nel verde, l’orato nell’azzurro. Questi colori, che cambiano a seconda di come la luce cade su di essi, gli antichi li chiamavano «trascoloranti». La tavola sembra essere animata da una vita interiore.

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (El Greco), 1541-1614

Η συναυλία των αγγέλων, π. 1608-1614

Αυτός ο παράξενος και τόσο «μοντέρνος» πίνακας αποτελεί το ουράνιο τμήμα ενός Ευαγγελισμού που βρίσκεται σήμερα στις συλλογές μιας τράπεζας στη Μαδρίτη. Πρόκειται για ένα από τα τελευταία, αν όχι το τελευταίο έργο, που φιλοτέχνησε ο Γκρέκο λίγο πριν πεθάνει στο Τολέδο το 1614.

Ο πίνακας είναι ημιτελής και μας διδάσκει πολλά για την τεχνική του ζωγράφου. Παρατηρούμε ότι οι άγγελοι αυτοί δεν έχουν φτερά. Πρόκειται για τα μέλη μιας ουράνιας ορχήστρας που παίζουν σύγχρονα μουσικά όργανα, όπως εκείνα που είχε δει ο ζωγράφος όσο ζούσε στη Βενετία. Τα όργανα στον πίνακα είναι μια σπινέτα (ένα είδος πιάνου), μια άρπα, ένα φλάουτο και μια βιόλα ντα γκάμπα. Ο δεύτερος άγγελος κρατάει το βιβλίο με τις νότες και δίνει το ρυθμό ψάλλοντας. Προσέξτε πόσο σωστές είναι οι χειρονομίες των μουσικών.

Οι μορφές έχουν ζωγραφιστεί με γρήγορες πινελιές, ενώ οι κινήσεις και τα ιμάτια των αγγέλων κυματίζουν, γεγονός που τις κάνει να μοιάζουν με φλόγες που στροβιλίζονται. Προσέξτε τα ιριδίζοντα χρώματα που χρησιμοποιεί ο ζωγράφος: τα πορτοκαλιά μέσα στα κόκκινα και τα πράσινα, τα χρυσαφιά μέσα στα γαλάζια. Αυτά τα χρώματα που αλλάζουν, καθώς πέφτει το φως πάνω τους, οι αρχαίοι τα ονόμαζαν «μετανθούντα». Ο πίνακας μοιάζει να εμψυχώνεται από μια εσωτερική ζωή.