Libertà vo cantando, ch'è sì cara...

Ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» του Διονυσίου Σολωμού αμέσως μετά τον τίτλο φέρει την ακόλουθη ιταλική προμετωπίδα:

Libertà vo cantando, ch’è sì cara,

come sa chi per lei vita rifiuta.

Την ελευθερία τραγουδώ, που είναι πολύ ακριβή,

όπως ξέρει αυτός που για χάρη της απαρνιέται τη ζωή.

Άρθρο του Μιχαήλ Πασχάλη

Η προμετωπίδα αυτή υπενθυμίζει κατ’ αρχάς ότι η κύρια έμπνευση για τη σύνθεση του «Ύμνου» προήλθε από ιταλικά κείμενα. Υπενθυμίζει ακόμη κάτι που ηχεί παράδοξο αλλά είναι πέρα για πέρα αληθινό. Ο Σολωμός αναζήτησε έμπνευση για την ιδέα της ελευθερίας και τη δράση των ελληνικών επαναστατικών δυνάμεων στην ιταλική θρησκευτική ποίηση: όσον αφορά την προμετωπίδα, στο «Καθαρτήριο» της «Θείας Κωμωδίας» του Δάντη, και όσον αφορά την εικόνα και τη δράση της Ελευθερίας και την αφήγηση των γεγονότων, στη δική του νεανική ιταλική θρησκευτική ποίηση.

Ας δούμε πρώτα τα συμφραζόμενα της προμετωπίδας, η οποία προέρχεται από το πρώτο άσμα του «Καθαρτηρίου». Οδηγώντας τον Δάντη, ο Βιργίλιος περνάει από την Κόλαση στην είσοδο του Καθαρτηρίου, την οποία φυλάει ο συμπατριώτης του Μάρκος Πόρκιος Κάτων ο Νεότερος (95-46 π.Χ.). Ο Κάτων αγανακτεί, επειδή εκλαμβάνει τους δύο ταξιδιώτες ως δραπέτες από την Κόλαση, αλλά ο Βιργίλιος του εξηγεί ότι ο σύντροφός του είναι άνθρωπος ζωντανός και πως ο ίδιος ανέλαβε να τον οδηγήσει, ενδίδοντας στις παρακλήσεις μιας γυναίκας (της Βεατρίκης) που τον επισκέφτηκε από τον ουρανό. Αμέσως μετά του απευθύνει τα παρακάτω λόγια (στ. 1,70-75), που περιλαμβάνουν την προμετωπίδα του «Ύμνου», πριν τη διασκευάσει ο Σολωμός. Ο Έλληνας ποιητής τροποποίησε τους στίχους 1,71-72 του δαντικού παραθέματος από «libertà va cercando […]» («Την ελευθερία αναζητεί […]») σε «Libertà vo cantando […]» («Την Ελευθερία τραγουδώ […]»):

Or ti piaccia gradir la sua venuta:

libertà va cercando, ch’è sì cara,

come sa chi per lei vita rifiuta.

Tu ’l sai, ché non ti fu per lei amara

in Utica la morte, ove lasciasti

la vesta ch’al gran dì sarà sì chiara

Ευαρεστήσου τώρα να χαρείς την άφιξή του:

την ελευθερία αναζητεί που είναι πολύ ακριβή,

όπως γνωρίζει αυτός που για χάρη της απαρνιέται τη ζωή.

Εσύ το ξέρεις, αφού για χάρη της ο θάνατος

πικρός δεν σου ήταν στην Υτίκη, όπου το ένδυμα άφησες

που στη Δευτέρα Παρουσία ολόλαμπρο θα είναι.

Ας δούμε τα ιστορικά δεδομένα του δαντικού χωρίου, που σημειωτέον ότι αφορούν τη ρωμαϊκή ιστορία και όχι τη νεότερη ευρωπαϊκή επαναστατική ιστορία. Τον Απρίλιο του 46 π.Χ. ο Κάτων ο Νεότερος, στωικός στις πεποιθήσεις και σύμμαχος του Πομπηίου, τον οποίο ο Ιούλιος Καίσαρας είχε νικήσει στα Φάρσαλα το 48 π.Χ., αυτοκτόνησε στην Υτίκη της Αφρικής, για να μην παραδοθεί στον νικητή. Με την πράξη του αυτή, υπερασπίστηκε το αναφαίρετο δικαίωμά του στην ατομική ελευθερία, δηλαδή το δικαίωμα να είναι κύριος του εαυτού του και να τον διαθέσει κατά βούληση, αντί να οφείλει χάρη σε έναν τύραννο που θα του επέτρεπε να ζήσει. Στα πρώτα ρωμαϊκά αυτοκρατορικά χρόνια ο ηθικά άτεγκτος και πολιτικά ασυμβίβαστος Κάτων έγινε το σύμβολο των νοσταλγών της δημοκρατίας. Παρόλο που ήταν αυτόχειρας, o Δάντης τον τοποθέτησε στη θέση του φύλακα του Καθαρτηρίου και αυτό γιατί ο Βιργίλιος στην «Αινειάδα» τον είχε ορίσει  δικαιοκρίτη των ενάρετων ψυχών στον Άδη (8,670 «secretosque pios, his dantem iura Catonem»), ενώ αργότερα ο επικός ποιητής Λουκανός τον εξίσωσε ως ηθική προσωπικότητα με τους θεούς. Στο δαντικό χωρίο που παρέθεσα προβλέπεται ότι κατά τη Δευτέρα Παρουσία το αναστημένο σώμα του Κάτωνα θα ακτινοβολεί, δηλαδή ο Ρωμαίος φιλόσοφος και πολιτικός θα συναριθμηθεί μεταξύ των εκλεκτών ψυχών.

Η ιδέα της ελευθερίας στο δαντικό χωρίο συνδέει και τα τρία πρόσωπα που εμπλέκονται: ο Ρωμαίος Βιργίλιος την αναγνωρίζει στον Ιταλό Δάντη και την υπενθυμίζει στον Ρωμαίο Κάτωνα. Μέσω της προμετωπίδας ο ιταλοθρεμμένος Σολωμός ανάγει τον περί ελευθερίας λόγο στον Βιργίλιο και τον Δάντη, τους γενάρχες και κορυφαίους ποιητές της δυτικής ποιητικής παράδοσης, και την ελευθερία ως πράξη και στάση ζωής στον Κάτωνα, αρχετυπική μορφή της ίδιας παράδοσης, και στον ίδιο τον Δάντη.

Ξεκινώ από τον Κάτωνα. Στην εικόνα του Κάτωνα που αναγνώριζαν ο Δάντης και ο Σολωμός, ηθική και πολιτική ελευθερία συνδυάζονται και συμπλέουν: η συνέπεια μιας στάσης ζωής και φιλοσοφικής πεποίθησης τον οδήγησαν «να επιλέξει τον θάνατο παρά να δει το πρόσωπο του τυράννου», όπως γράφει ο Κικέρων («De officiis», 112). Ο ίδιος ο Δάντης, στο δεύτερο βιβλίο της πραγματείας του «De Monarchia» (5,11) μνημονεύει μια σειρά από μορφές Ρωμαίων που αγωνίστηκαν για το κοινό αγαθό (bonum commune, bonum publicum), την πατρίδα και την ελευθερία, θυσιάζοντας ακόμη και την ίδια τους τη ζωή, και καταλήγει ως εξής μιλώντας για τον Κάτωνα:

Accedit et illud inenarrabile sacrificium severissimi verae libertatis auctoris Marci Catonis: […] ut mundo libertatis amores accenderet, quanti libertas esset ostendit, dum e vita liber decedere maluit quam sine libertate manere in illa.

Υπάρχει ακόμη εκείνη η ανείπωτη θυσία του πιο αυστηρού υπερασπιστή της αληθινής ελευθερίας, του Μάρκου Κάτωνα: […] Για να ανάψει στον κόσμο τη σπίθα της αγάπης για την ελευθερία, έδειξε πόσο ακριβά κοστίζει η ελευθερία, αφού προτίμησε να αποχωρήσει ελεύθερος από τη ζωή παρά να παραμείνει ζωντανός χωρίς ελευθερία.

Από εδώ κατάγεται λοιπόν η διατύπωση του Δάντη, που ενσωμάτωσε και ο Σολωμός στον «Ύμνο», για την Ελευθερία «που είναι πολύ ακριβή, / όπως γνωρίζει αυτός που για χάρη της απαρνιέται τη ζωή». Ποια είναι όμως η «ελευθερία» που, σύμφωνα με τον Βιργίλιο, «αναζητεί» ο ίδιος ο Δάντης («libertà va cercando»); Ορισμένοι πιστεύουν πως αφορά στην ηθική ελευθερία και την απαλλαγή από την αμαρτία, ενώ άλλοι τη συνδέουν με την πολιτική και εθνική ελευθερία, με ιδιαίτερη αναφορά στους αγώνες του ίδιου του ποιητή. Την εποχή που γράφεται ο «Ύμνος» η πολιτική ιδεολογία και δράση του Δάντη έχει έλθει στο επίκεντρο. Απασχολεί τον Φώσκολο, που παρουσιάζει τον Δάντη ως «Γιβελίνο» και πατριώτη, και ειδικά και επίμονα τον Βύρωνα, που από το 1816 έχει εγκατασταθεί στην Ιταλία. Μάλιστα στο ημιτελές ποίημα «The Prophecy of Dante» («Η προφητεία του Δάντη»), που δημοσιεύτηκε την 21η Απριλίου του 1821, λίγο μετά την έναρξη της ελληνικής Επανάστασης, ο Βύρων είχε παραστήσει τον Δάντη να προαναγγέλλει τις ιταλικές εξεγέρσεις κατά των κατακτητών. Προς το τέλος του 1821 ο Βύρων, μιλώντας για το ποίημα αυτό, θα εκφράσει την απογοήτευσή του για την προοπτική της απελευθέρωσης της Ιταλίας από τον ξένο ζυγό, σε αντίθεση με την προοπτική της ελληνικής Επανάστασης, και θα σκιαγραφήσει το πορτραίτο του Δάντη ως «ποιητή της ελευθερίας»:

Poets are sometimes shrewd in their conjectures. You quoted me the other day a line in Childe Harold, in which I made a prediction about the Greeks: in this instance I was not so fortunate as to be prophetic. This poem was intended for the Italians …. It was looked at in a political light, and they indulged in my dream of liberty, and the resurrection of Italy. Alas! It was only a dream! … It was the turn political affairs took that made me relinquish the work. At one time the flame was expected to break out over all Italy, but it only ended in smoke, and my poem went out with it. I don’t wonder at the enthusiasm of the Italians about Dante. He is the poet of Liberty. Persecution, exile, the dread of a foreign grave, could not shake his principles. […].

Οι ποιητές μερικές φορές είναι εύστοχοι στις προβλέψεις τους. Τις προάλλες παρέθεσες ένα στίχο μου από τον Τσάιλντ Χάρολντ, όπου έκανα μια πρόβλεψη για τους Έλληνες: σε αυτή την περίπτωση δεν ήμουνα τόσο ευτυχής στην προφητεία μου. Αυτό το ποίημα προοριζόταν για τους Ιταλούς … Το έκριναν ως πολιτικό κείμενο και απόλαυσαν το όνειρό μου για την ελευθερία και για την ανάσταση της Ιταλίας. Αλίμονο! Όνειρο ήταν και πάει! … Ο λόγος που με ανάγκασε να εγκαταλείψω το έργο ήταν η πορεία που πήραν οι πολιτικές εξελίξεις. Κάποια στιγμή αναμενόταν η φλόγα να ξεσπάσει σε ολόκληρη την Ιταλία, αλλά κατέληξε μόνο σε καπνό και μαζί της έσβησε και το ποίημά μου. Δεν απορώ για τον ενθουσιασμό των Ιταλών για τον Δάντη. Είναι ο ποιητής της ελευθερίας. Οι διώξεις, η εξορία, ο φόβος της ταφής σε ξένο τάφο, δεν κατάφεραν να κλονίσουν τις πεποιθήσεις του […].

Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα διασύνδεση ανάμεσα στον «Ύμνο» και τη «Θεία Κωμωδία», που σίγουρα δεν είναι τυχαία: στον Σολωμό η λέξη «Libertà» είναι η πρώτη μετά τον τίτλο· στη «Θεία Κωμωδία» η ίδια λέξη  απαντά για πρώτη φορά στο πρώτο άσμα του «Καθαρτηρίου», ως ιδανικό που «αναζητεί» ο ταξιδιώτης Δάντης στην πορεία του από την Κόλαση προς τον Παράδεισο.

Η μνεία της ελευθερίας θα μπορούσε να συνδυαστεί με τα γενικότερα συμφραζόμενα του δαντικού κειμένου. Στο προοίμιο ο ποιητής καλεί τη «νεκρή ποίηση να αναγεννηθεί» (στ. 7 «Ma qui la morta poesì resurga»). Είναι η στιγμή που ο ίδιος και ο Βιργίλιος έχουν βγει από «την αιώνια φυλακή» («la pregione etterna»), τη «βαθιά νύχτα» («la profonda notte») και το «αιώνιο σκοτάδι» («sempre nera») της Κόλασης (στ. 41-45). Στην είσοδο του Καθαρτηρίου τους δύο ταξιδιώτες υποδέχεται το ζαφειρένιο, ανέφελο, γελαστό φως της αυγής που έχει διαδεχτεί τον «νεκρό αέρα» («l’aura morta») της Κόλασης (στ. 13-21). Για να βγουν από εκεί τους «έφεξε» (στ. 43 «fu lucerna») μια ουράνια γυναικεία μορφή, η Βεατρίκη. Τηρουμένων των αναλογιών, η αντίθεση του χωρόχρονου της ελευθερίας προς τον χωρόχρονο της σκλαβιάς στην αρχή του σολωμικού «Ύμνου» (στρ. 1-8) είναι συγκρίσιμη με τη δαντική αλληγορική αντίστιξη του φωτός, της αναγέννησης και της «αναζήτησης της ελευθερίας», που μνημονεύονται στην είσοδο του Καθαρτηρίου, προς το σκότος, τον θάνατο και τη φυλακή της Κόλασης. Ο αναγνώστης θα μπορούσε επιπλέον να προχωρήσει σε διακειμενικούς συνειρμούς ανάμεσα στις δύο ουράνιες φωτεινές παρουσίες, την Ελευθερία του «Ύμνου» και τη Βεατρίκη της «Θείας Κωμωδίας».