Μετέφρασα και αναδημοσιεύω το μήνυμα που δημοσίευσε προχθές ο καθηγητής Τζουζέπε Πατότα προς τιμήν του Τούλλιο Ντε Μάουρο που απεβίωσε στη Ρώμη.
Ho tradotto e ripublico il messaggio che ha pubblicato l’altro ieri il professore Giuseppe Patota in onore di Tullio De Mauro che è deceduto a Roma.
ΕΛΑΧΙΣΤΗ, ΣΤΟΡΓΙΚΗ ΑΝΑΜΝΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥΛΛΙΟ ΝΤΕ ΜΑΟΥΡΟ
Η Γλωσσική ιστορία της ενωμένης Ιταλίας του Τούλλιο Ντε Μάουρο έχει αλλάξει, στους πιο δραστήριους, λιγότερο συντηρητικούς και λιγότερο παραιτημένους γλωσσολόγους και καθηγητές, τον τρόπο να βλέπουν την ιταλική γλώσσα, την ιστορία της και τη διδασκαλία της. Για πολλούς από εμάς υπήρξε κάτι το πραγματικά «κεραυνοβόλο». Με εκείνο το βιβλίο ο Ντε Μάουρο δίδαξε και συνεχίζει να διδάσκει όλους (και κυρίως τους ιστορικούς της ιταλικής γλώσσας) ότι η γλωσσική ιστορία ενός έθνους είναι στενά και άρρηκτα συνδεδεμένη με τις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές εξελίξεις, και ότι είναι αδύνατο να την ανασυνθέσεις αγνοώντας τες. Το έργο αυτό, εκτός από τις βασικές πτυχές της εσωτερικής ιστορίας της ιταλικής γλώσσας, διατρέχει και την εξωτερική ιστορία της, με την υποστήριξη πολλών πινάκων γεμάτων με στοιχεία που απεικονίζουν τις δημογραφικές και μεταναστευτικές κινήσεις, το φαινόμενο της αστικοποίησης, τα επίπεδα αλφαβητισμού και άλλα. Το ποσοστό ζητημάτων που έθεσε πριν από πενήντα χρόνια η Ιστορία του Ντε Μάουρο είναι εντυπωσιακό. Δοκιμάζω, με τη βοήθεια του Μαντσίνι (2013: 81), να θυμίσω μερικά: «η γλωσσική εκπαίδευση, οι λεξικογραφικές αναλύσεις επί ποσοτικής βάσης, η μελέτη των διαδικασιών εξιταλισμού των διαλέκτων, οι αντανακλάσεις της μετανάστευσης, η ανάλυση των εξειδικευμένων λεξιλογίων της γραφειοκρατίας», η επιρροή της λογοτεχνίας, του τύπου, της τηλεόρασης και του κινηματογράφου στα γλωσσικά φαινόμενα. Εν ολίγοις, η Γλωσσική ιστορία της ενωμένης Ιταλίας είναι ένα είδος περιληπτικής προεπισκόπησης της εργασίας που η γενική γλωσσολογία, η εφαρμοσμένη γλωσσολογία, η κοινωνιογλωσσολογία και η ιστορική γλωσσολογία της ιταλικής γλώσσας θα παράγουν στην και για την χώρα μας στα χρόνια που θα ακολουθούσαν. Ειδικότερα, το έργο έστρεψε στην προσοχή των αναγνωστών του στο ζήτημα της ευθύνης του σχολείου για την αποτυχημένη νίκη επί του αναλφαβητισμού, στη διαιώνιση του φαινομένου της πρόωρης σχολικής εγκατάλειψης και στην υιοθέτηση παρωχημένων γλωσσικών και εκπαιδευτικών μοντέλων - θέμα που επιβλήθηκε επίσης χάρις στο πολιτικό πάθος με με το οποίο ο Ντε Μάουρο, αφού το πρότεινε στην Ιστορία του, το επανέφερε σε πάμπολλες δημόσιες ομιλίες του.
ΤΖΟΥΖΕΠΕ (ΤΖΕΠΙ) ΠΑΤΟΤΑ
La Storia linguistica dell’Italia unita di Tullio De Mauro ha cambiato, nei linguisti e negli insegnanti più motivati, meno conservatori e meno rassegnati, il modo di guardare all’italiano, alla sua storia e al suo insegnamento. Per molti di noi è stata una vera «folgorazione» (Marazzini, 2005: 147; Mancini, 2013: 75). Con quel libro, De Mauro ha insegnato e continua a insegnare a tutti (e soprattutto agli storici dell’italiano) che la storia linguistica di una nazione è intimamente e inestricabilmente connessa con le sue vicende economiche, sociali, politiche e culturali, e che è impossibile ricostruirla prescindendo da queste (Asor Rosa, 2003: 8-9; Alberto Varvaro, in Lo Piparo, Ruffino, 2005: 322-323). L’opera, accanto agli aspetti essenziali della storia interna dell’italiano, ne ricostruisce anche la storia esterna, col supporto di moltissime tabelle piene di dati che illustrano movimenti demografici e migratori, fenomeni di urbanizzazione, livelli di alfabetizzazione e altro. La quantità di tematiche aperte cinquant’anni fa dalla Storia di De Mauro è impressionante. Provo, con Mancini (2013: 81), a ricordarne alcune: «l’educazione linguistica, le analisi lessicografiche su base quantitativa, lo studio dei processi di italianizzazione dei dialetti, i riflessi dell’emigrazione, l’analisi delle lingue settoriali della burocrazia», l’influsso della letteratura, della stampa, della televisione e del cinema sui fatti linguistici. Insomma, la Storia linguistica dell’Italia unita è una specie di sommario in anteprima dei lavori che la linguistica generale, la linguistica applicata, la sociolinguistica e la linguistica storica italiane avrebbero prodotto nel e per il nostro Paese negli anni a venire. In particolare, l’opera impose all’attenzione dei suoi lettori il tema della responsabilità della scuola nella mancata sconfitta dell’analfabetismo, nel protrarsi del fenomeno degli abbandoni scolastici e nell’adozione di modelli linguistici e didattici superati; tema che s’impose anche per la passione civile con cui De Mauro, dopo averlo proposto nella Storia, lo ripropose in innumerevoli interventi pubblici.
GEPPI PATOTA
RIFERIMENTI BIBLIOGRAFICI
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
- Asor Rosa, 2003 = Alberto A. R., Una riflessione notturna, in Tullio De Mauro. Una storia linguistica, Roma-Bari, Laterza, pp. 7-9.
- Lo Piparo, Ruffino, 2005 = Franco L. P., Giovanni R. (a cura di), Gli italiani e la lingua, Palermo, Sellerio.
- Mancini, 2013 = Marco M., La Storia linguistica dell’Italia unita e la sociolinguistica storica, in Federico Albano Leoni, Stefano Gensini, Emanuela Piemontese (a cura di), Tra linguistica e filosofia del linguaggio. La lezione di Tullio De Mauro, Roma-Bari, Laterza, 2013, pp. 74-102.
- Marazzini, 2005 = Claudio M., Che cosa gli storici della lingua italiana devono alla «Storia linguistica dell’Italia unita» di Tullio De Mauro, in Lo Piparo, Ruffino 2005, pp. 147-154.
